नेपाल अहिले राजनीतिक र सामाजिक रूपान्तरणको एक संवेदनशील मोडमा उभिएको छ। प्रतिनिधिसभा विघटनको ताजा घटनाले केवल संसद् टुटाएको छैन, यसले देशभर “जेन–जेड पुस्ताको विद्रोह” नामक नयाँ चेतनाको विस्फोट ल्याएको छ। यो पुस्ताले देखाएको अस्वीकार, असन्तोष र आन्दोलनको स्वर — विगत ३०/३२ वर्षदेखि राज्यसत्तामा बसेर देशलाई गरिबी, बेरोजगारी र परनिर्भर बनाउने पुराना दलहरू र नेताहरूको विरुद्धमा उठेको ऐतिहासिक चेतना हो।
१. तीन दशकको सत्ता–सङ्कट र असफलताको इतिहास
२०४६ सालको जनआन्दोलनपश्चात् नेपाली जनताले लोकतन्त्रको सपना देखे। तर त्यो सपना दलहरूका लागि सत्ताको व्यापारमा परिणत भयो। नेपाली कांग्रेस, नेकपा (एमाले), माओवादी केन्द्रजस्ता दलहरूले गठबन्धन बनाए, तोडे, फेरि बनाए। तर जनताको जीवनमा परिवर्तन ल्याउने नीति ल्याउन सकेनन्।
बेरोजगारी र दारिद्र्य झन् बढ्दै गयो, युवाहरू विदेश पलायन हुन थाले। देशको श्रमशक्ति बिस्तारै राम्रो शिक्षाको अभाव र रोजगारीको संकटमा हरायो। अर्थतन्त्रमा विदेशी ऋणको बोझ बढ्यो, उत्पादनभन्दा उपभोगको संस्कृति फैलियो। राजनीतिक सत्ता ठेक्का–कमिशन, दलगत नियुक्ति र भ्रातृसंघको जालोमा कैद रह्यो।
२. दलहरू र नेताहरूको हालीमुहाली
तीन दशकदेखि चलेको दल–केन्द्रित शासन प्रणालीमा राज्य शक्ति केही व्यक्तिहरूमा मात्र सीमित भयो। संसद्, न्यायालय र प्रशासन सबै दलगत सन्तुलनमा बाँधिए। लोकतन्त्रको नाममा जनताको अधिकार होइन, दलका कार्यकर्ताहरूको हिस्सा बाँड्ने संस्कृतिले जरो गाड्यो। भ्रष्टाचार सामान्य बानी बन्यो, राजनीति एउटा पेशा मात्र रह्यो। उमेरका कारण होइन, सोचका कारण पुराना नेताहरू नयाँ युगका लागि बेमेल साबित हुँदै गए।
३. प्रतिनिधिसभा विघटन : राजनीतिक विफलताको चरम रूप
प्रतिनिधिसभा विघटनले देशको राजनीतिक अस्थिरता उजागर गर्यो। दलहरूबीच विश्वास र नीति दुबै हराएपछि संसद् जनताको आशा पूरा गर्न असमर्थ भयो। जनता भन्थे — “नेता बदलिन्छन्, तर नीति कहिल्यै बदलिँदैन।” यही निराशाले अहिले “जेन–जेड विद्रोह”लाई इन्धन दिएको छ।
४. जेन–जेड : नयाँ पुस्ताको राजनीतिक चेतना
जेन–जेड पुस्ता प्रविधि, स्वतन्त्र सोच र आलोचनात्मक दृष्टिकोणका प्रतीक हुन्। उनीहरू “भक्त” होइनन्, “विचारक” हुन्। सामाजिक मिडिया, नागरिक अभियान र स्थानीय सहकारीमार्फत उनीहरूले सार्वजनिक जवाफदेहिता र पारदर्शिताको माग उठाएका छन्। यो पुस्ता डिजिटल प्लेटफर्महरू मार्फत सङठित र स्वतःस्फूर्त छ, जसले आन्दोलनलाई नेतारहित तर सुसंगठित बनाएको छ।
५. भ्रष्ट दलहरूको पतन र नयाँ राजनीतिक संस्कृति
पुराना दल र नेताहरूले भ्रष्टाचार व्यवस्थापन गरेको रूपमा लिएका छन्, तर उनीहरूको प्रभाव अब कमजोर हुँदैछ। पार्टीको नीति भन्दा नेताको स्वार्थ बलियो रहँदा पारदर्शिता हराउँछ। जेन–जेड पुस्ताले प्रश्न उठाएको छ — “किन हाम्रो देशमा इमानदारी असफल र भ्रष्टाचार सफल हुन्छ?” अब नयाँ राजनीतिक संस्कृति जन्मिँदैछ — जहाँ कुर्सी होइन, क्षमता; पद होइन, पारदर्शिता मापनको आधार हुनेछ।
६. जनआवाजबाट स्वावलम्बनसम्म
जेन–जेडको सोच केवल विरोधमा सीमित छैन। उनीहरूले सहकारी, स्टार्टअप, उद्यम र सामुदायिक उद्योगलाई राजनीतिक परिवर्तनको साधनको रूपमा देखेका छन्। घरधन्दादेखि राष्ट्रिय खपतसम्म रेमिट्यान्सले ठूलो योगदान पुर्याइरहेको छ। युवा वर्गले बुझिसकेका छन् — राजनीतिक स्वतन्त्रता पर्याप्त छैन, आर्थिक स्वतन्त्रता पनि जरुरी छ।
७. अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भ
जेन–जेड आन्दोलन विश्वभरका युवा आन्दोलनसँग मेल खान्छ। जलवायु, सामाजिक न्याय, र प्रविधि-अधिकारमा युवाहरू सक्रिय छन्। नेपालको प्रचलन यसै वैश्विक लहरको रूपान्तर हो, तर उच्च वैदेशिक रोजगारी र आर्थिक असमानता जस्ता स्थानीय चुनौतीहरूले यसलाई फरक तरिकाले असर गर्छ।
८. सम्भावित परिदृश्य
आन्दोलनको सफलतालाई मापन गर्ने आधारहरू:
- संस्थागत सुधार र जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्नु।
- निर्वाचन र नीति निर्माणमा युवाहरूको प्रत्यक्ष सहभागिता।
- घरेलु उत्पादन र सीप-आधारित रोजगारीमा जोड।
- पुराना दलहरूको परिवर्तन स्वीकार।
प्रतिनिधिसभा विघटन र जेन–जेड आन्दोलन केवल सत्ता परिवर्तनको संकेत नभई विगत ३० वर्षको विफलतालाई चुनौती दिएको ऐतिहासिक मोड हो। युवाहरूले उठाएको प्रश्न — “हामीले किन देशको भविष्य अर्काको हातमा छोड्ने?” — सार्थक छ। आन्दोलनले नयाँ नीति-उपाय र नेतृत्वको मागलाई बल दिइरहेको छ। अब निर्णायक प्रश्न: पुराना दलहरू परिवर्तन स्वीकार्नेछन् कि जेन–जेडको ऊर्जा केवल अल्पकालीन आन्दोलनमै सीमित रहनेछ? नेपालको उत्तर यही प्रश्नले निर्धारण गर्नेछ।
लेखक: सन्दीप सापकोटा
sds28972@gmail.com